نخستین شواهد علم را می‌توان در دوره‌های ماقبل تاریح پیدا کرد مثل کشف آتش، اختراع چرخ و توسعه خط نوشتاری. سنگ نوشته‌های اولیه، حاوی اعداد و اطلاعاتی درباره منظومه شمسی هستند. با گذشت زمان، علم پیشرفت کرده و شیوه زندگی بشر رفته رفته علمی‌تر شد. پس از گذشت سال‌ها و قرن‌ها، می‌توانیم بگوییم حالا ما در عصری زیست می‌کنیم که تکنولوژی، اینترنت، فناوری مدرن در عرصه‌های مختلف و … باعث شده که در قرن اخیر نگاهمان به علم و دنیای علمی بازتر شود، به طوریکه کمتر کسی از شنیدن واژه علمی برای امور متفاوت حیرت زده می‌شود. اما متاسفانه باید بگوییم همانطور که پیشرفت‌های شگرفی در زمینه علم داشته‌ایم، پدیده‌هایی هم وجود دارند که علی‌رغم آنکه اصلا پایه و اساس علمی ندارند، با رنگ علمی به خود زدن، جایی در زندگی ما برای خودشان باز کرده‌اند که خیلی از افراد بخاطر ظاهر علمی آن‌ها فریب خورده و متحمل مشکلات زیادی می‌شوند. به این موارد شبه علم می‌گوییم.

در این مقاله قصد داریم تا بطور تخصصی‌تر به بررسی دو واژه «علم» و «شبه علم» بپردازیم. باید کاوش کرد که انتظار واقعی از این دو کلمه چیست؟ چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند؟ چه تاثیرات مثبت یا منفی ممکن است بر روی زندگی و کسب و کار بشر داشته باشند؟ سعی ما در این جا این است که ضمن بررسی دقیق این دو مقوله، به سوالات متداولی که در این موارد به ذهن‌ها خطور می‌کنند، پاسخی در حد توان خودمان ارائه بدهیم. در ادامه با همیارآکادمی همراه باشید.

علم چیست؟

در این قسمت، تعاریف گوناگونی از علم را مطرح خواهیم کرد تا با تعریف آکادمیک علم هم آشنا شوید. به مجموعه قوانینی که نتیجه مشاهده و آزمایش‌های دقیق و تعقل منطقی برای فهم بهتر دنیای اطراف ما می‌باشد «علم» یا به تعبیری دیگر «دانش بشری» گفته می‌شود. به‌عبارتی دیگر علم(Scinece) به معنای نوعی فعالیت سازمان‌یافته است که هدف آن تولید و سامان‌دهی دانش درباره‌ی جهان طبیعی و یا پدیده‌های طبیعی، بر مبنای امور تجربی و در قالب تبیین‌ها و پیش‌بینی‌های آزمون‌پذیر است. یعنی همان کاری که دانشمندان در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و پژوهشی در حال انجام آن هستند. محققان برای آزمایش یک مفهوم یا مطلب از روش علمی استفاده می‌کنند که شامل مراحل زیر است:

1. مشاهده
2. طرح سوال یا مساله
3. جمع‌آوری اطلاعات
4. فرضیه‌سازی
5. طراحی و انجام آزمایشات
6. تحلیل داده‌ها و نتیجه‌گیری
7. انجام دوباره آزمایش برای اطمینان از اتفاقی نبودن نتایج

چند ویژگی مهم علم و روش‌های علمی

در این قسمت، به چند ویژگی مهم و تاثیرگذار نهادها و روش‌های علمی اشاره می‌کنیم:

یکی از مهمترین ویژگی‌های نهاد علم، گشتن به دنبال اطلاعاتی است که تعیین صحت و سقم آن‌ها برای دیگران امکان‌پذیر باشد، یعنی آن اطلاعات در چنان شرایطی به دست آمده باشد که دیگر افراد صاحب صلاحیت نیز بتوانند مشاهدات مشابهی انجام دهند و ببینند که آیا همان نتایج به دست خواهد آمد یا نه. دیگر ویژگی مهم روش علمی، کنترل است. یعنی به کارگیری فرآیندی خاص برای کاستن از خطا، هم در مشاهدات و هم تفسیر نتایج تحقیقات.

ویژگی مهم دیگر روش علمی، دقت در بکارگیری زبان است. از آنجا که بسیاری از کلمات و مفاهیم رایج در زبان معمولا مبهم و یا نامفهوم هستند، در روش علمی سعی بر این است که از زبان به صورت دقیق و بدون ضدونقیض‌گویی استفاده شود. ویژگی مهم دیگر شک‌ سازمان‌یافته است. در علوم تجربی تقریبا هیچ گزاره‌ی یقینی و نهایی وجود ندارد و فعالیت‌ها و محتویات علمی همیشه در پروسه‌ی اصلاح و بهبود دائم قرار دارند. همچنین در علوم تجربی آزمایش‌ها صحت یک نظریه را تایید یا رد می‌کنند و هیچ وقت آن نظریه را اثبات نمی‌کنند. در واقع هر مشاهده که موید یک نظریه باشد درجه‌ی صحت آن نظریه را افزایش می‌دهد.

یکی از مهمترین ویژگی‌های دیگر گزاره‌های علمی این است که آنها همواره باید تن به محک تجربه بدهند. اگر ادعایی در هیچ حالتی تن به محک تجربه ندهد، نمی توان آن را راستی‌آزمایی کرد. پس طبق تعریف، حتی اگر چنین ادعایی درست باشد، علمی نیست.

معیار علمی بودن یک پدیده، تکرارپذیری آن است. اگر آزمایشی یک بار انجام شده و نتایج آن گزارش شده، هر چقدر هم که این آزمایش در فضای دقیق و با نظارت کامل انجام شده باشد، حتماً باید «تکرار پذیر» باشد. انسانهای مختلف در نقاط مختلف کره‌ی زمین و در زمان‌های مختلف، اگر همان ابزارها و شرایط را فراهم کنند باید بتوانند همان نتیجه را بگیرند. تاریخ علم، با ادعاهای زیادی مواجه بوده است که «فقط یک بار» آزمایش شده‌اند. ولی هرگز در هیچ شرایط دیگری، با وجود شبیه سازی همان فضا، نتیجه‌ی مشابهی گرفته نشده است.

تعداد ویژگی‌ها و معیارهای ارزیابی روش علمی کم نیستند و به صورت گسترده روی آن‌ها مطالعه و تحقیق شده است. حاصل مطالعات علمی و تحقیقات مختلف بر مبنای روش‌شناسی علمی، در نهایت مجموعه‌ای از مفاهیم علمی است که معمولاً از نشریات علمی بیرون آمده و به زندگی روزمره مردم وارد می‌شوند:

ژنتیک، عدم قطعیت، نسبیت، کوانتوم، ناخودآگاه، استریوتایپ جنسیتی، امواج الکترومغناطیس، اشعه کیهانی، انرژی و قانون بقای انرژی، عمل و عکس‌العمل و هزاران واژه‌ی مشابه با تلاش و تحقیق و سخت‌کوشی دانشمندان طی قرن‌ها مطرح شده و به تدریج تکمیل و تکمیل‌تر شده‌اند و البته امروز به زبان روزمره‌ی ما نیز افزوده شده‌اند. باید اذعان کنیم که تا اینجای ماجرا سخت نیست. اما ماجرا از جایی سخت می‌شود که هر کسی، برداشت‌ها و نگرش‌های خود را به این واژه‌ها مجهز می‌کند.

شبه علم چیست؟

در تعریف این واژه باید بگوییم «شبه علم» ادعاها و باورهایی است که خود ادعای علمی بودن دارند اما با روش‌های علمی فرسنگ‌ها فاصله داشته و در واقع به طور فریبنده‌ای از ادبیات و کلمات جهان علم برای بیان اموری خلاف واقع و تاییدنشده استفاده می‌کنند. بعبارتی دیگر، شبه علم(pseudoscience) عبارت است از مجموعه نظریه‌ها و روش‌هایی که برای توصیف موضوعات و پدیده‌های طبیعی  به کار می‌رود، اما از روش علمی استفاده نمی‌کند.

البته باید متذکر شویم که شبه علم با داستان و افسانه علمی(science fiction) تفاوت دارد. افسانه علمی به داستان‌هایی که نویسنده در عالم خیال به خلق آن‌ها می‌پردازد و هیچ گونه ادعایی در مورد واقعی بودن آن‌ها ندارد، گفته میشود. برخی از کارشناسان و محققان بر این باور هستند که شبه علم همانند یک مکتب و فرقه مذهبی عمل می‌کند و طرفداران آن به علت ایمان به حقانیت باورهای خود سرسختانه از آنها دفاع می‌کنند.

جالب است بدانید که شبه علم در کشور پیشرفته‌ ای مانند ایالات متحده آمریکا، رواج بسیاری دارد و سازمان‌ها، انجمن‌ها، ناشرین و مطبوعات مختلف ویژه‌ای برای تبلیغ آن وجود دارد، به طوری که یک تجارت چند بیلیون دلاری را تشکیل می‌دهند. در برخی مواقع مدعیان شبه علم، خود دارای مدارک دانشگاهی هستند و معمولا مدعاهایی قاطع و شگفت‌انگیز دارند.

ممکن است از ادعاهای شبه علمی برای آموختن راهکارهای موفقیت، شادمانی در زندگی، بهبود روابط با دیگران و توانایی کنترل دیگران استفاده شود. از آنجایی که ادعاهای شبه علم مبتنی بر تحقیقات طولانی، نظام‌مند و هم راستا با دیگر یافته‌های علوم دیگر نیستند، تنها سود این ادعاها به جیب کسانی می رود که این ادعاها را می‌فروشند. تا زمانی که ایجاد فضایی برای ترویج علم تشویق و تقویت نشود و بازار مصرف یافته‌ها و خدمات علمی مشخص نشود، اذهان ناآماده که نمی‌توانند تفاوت بین علم و شبه علم را تشخیص دهند، خریدار فروشندگانی هستند که سخنان ضدعلمی خود را در بسته‌بندی‌های زیبا به آنها می‌فروشند. باید تقاضای شبه علم را از طریق تقویت علم کاهش داد.

برخی از ویژگی‌های شبه علم

۸ ویژگی مهم شبه علم

بصورت واضح و فهرست‌وار اگر بخواهیم به برخی از ویژگی‌های شبه علم اشاره کنیم، عبارتند از:

• شاید مهمترین ویژگی آن‌ها این باشد که تقریبا هیچ یک از ویژگی‌هایی که برای روش علمی ذکر شده‌اند را ندارند.
• هدف شبه علم جذب مخاطبین غیر متخصص.
• سو استفاده ار عدم آگاهی آن‌ها و در بسیاری از موارد سو استفاده‌های مالی از این ناآگاهی‌ها است.
• از منابع مشکوک و نامعلوم استفاده می‌کنند.
• تکیه بر همهمه و شایعه به جای انتشار ادعاها.
• تن به محک تجربه نمی‌دهند.
• روی موارد ناسازگاری‌های علمی مانور می‌دهند.
• پیشفرض‌های غیرقابل ابطال دارد.
• مطالبش مستقیما به روزنامه‌ها می‌رود به جای این‌که قبلا در ژورنال‌های معتبر علمی با داوری منتشر شود.
• برای توصیف مسائل عیر قابل توضیح به صورت راز یا اسطوره تلاش می‌کند.

تفکیک علم از شبه علم چه فایده و دستاوردی دارد؟

دلیل تلاش برای تفکیک علم از شبه علم چیست؟ به فرض که متوجه شدیم فلان ایده، علمی نیست و شبه علمی است. این تفکیک و غربال‌گری چه منفعتی دارد؟ پاسخ به این پرسش تا حد زیادی واضح و مشخص است. نخست آن که ما در تفسیر جهان، نیاز به نظریاتی کارآمد و درست داریم. ما نمی‌خواهیم جهان را به غلط تفسیر کنیم. ارائه تفسیر شبه علمی از طبیعت، باعث می‌شود راه‌حل‌های غلطی را نیز در مواجهه با مسائل به کار ببندیم. فیلسوفان علم کوشش‌های فکری بسیاری کرده‌اند تا بتوانند معیاری برای تفکیک علم از شبه علم پیدا کنند. حتی راجع به این موضوع بحث کرده‌اند که آیا اساساً چنین معیاری وجود دارد یا خیر.

برای نمونه برخی از نظریه‌پردازان در حوزه‌ی فلسفه‌ی علم مانند «کارل پوپر» بر این باورند که یکی از معیارهای تفکیک علم از شبه علم، ابطال‌پذیری مدعیات مطرح شده‌است. شبه علم بر خلاف علم، همیشه درست از آب در می‌آید و قابل نقد نیست. شاید بپرسید چگونه چنین چیزی ممکن است؟ شبه علم هیچگاه برای شما دلیل قابل اندازه‌گیری بیان نمی‌کند. بنابراین وقتی برای یک ماجرا، دلیلی را عنوان میکند، راهی برای نقد و بررسی آن وجود ندارد. پس رد کردن آن ممکن نخواهد بود. دلیل دیگر برای غربال کردن شبه علم از علم، مساله مالی و بودجه است. با ظهور علم مدرن، هرکسی دوست داشت بگوید حرف‌هایش مورد تایید علم است. در عصر جدید علم می‌توانست حتی قدرت سیاسی و مالی را با خود همراه کند و اسپاسنر و سرمایه‌گذار جلب کند.

با گسترش اعتبار علم، سرمایه‌گذاری روی فعالیت‌های علمی مورد توجه دولت‌های دنیا قرار گرفت. علم کاربردی روز به روز همگام با توسعه علم نظری اختراعی پیش روی بشر می‌گذاشت که زندگی انسان را متحول می‌کرد. اما عده‌ای که کمترین سهمی در تولید علم و فناوری نداشتند هم با زیرکی از این بازار سرمایه‌گذاری سهم می‌خواستند.

اما یک مشکل اساسی وجود داشت. کسانی که از بودجه‌های علم و فناوری سهم می‌خواستند، نه قصد داشتند که تولید علم کنند و نه توان این کار را داشتند. آن‌ها فقط یک راه پیش روی خود می‌دیدند و آن راه هم این بود که به یافته‌ها و باورها و دیدگاه‌های خود رنگ و لعاب علمی بزنند. این روش خیلی ساده بود و نیازی به مطالعه زیاد هم نداشت. کافی بود یک یا چند اصطلاح علمی بلد باشند. آن وقت می‌شد هر موضوع بی اساسی را با گنجاندن کلماتی مثل کوانتوم، انرژی، جهان‌های موازی و… به ظاهر علمی جلوه داد و جوری وانمود کرد که در حال انجام یک فعالیت علمی هستند. شبه علم این‌گونه بود که به دنیای ما وارد شد.

علم در برابر شبه علم چه مواضعی اتخاذ می‌کند؟

جواب این سوال بسیار شفاف و قابل حدس است. علم به‌شدت شبه علم را مردود می‌داند. در بسیاری از مواقع علم ادعاهای مطروحه توسط شبه علم را به محک آزمون گذاشته(اگر آزمون‌پذیر باشند) و ابطال می‌کند. واقعیت مهمی هم که در این بین وجود دارد، این  است که به دلیل حجم عظیم ادعاهای شبه علمی در جهان، دانشمندان و محققان فرصت کافی برای بررسی همه‌ی آن‌ها ندارند. شاید میتوان گفت در واقع وقت آن‌ها بسیار با ارزش‌تر از آن است که به بررسی همه‌ی این توهمات بپردازند. اما با این وجود بسیاری ازین ادعاها با روش های علمی و توسط مراکز معتبر علمی مورد آزمون قرار گرفته‌اند.

البته دقت در مورد یک موضوع هم بسیاری ضروری است که دانشمندان بر این باور نیستند که هر چیزی که قابل آزمایش یا تجربه کردن و … نیست(ویژگی پدیده علمی را ندارد) لزوما غلط خواهد بود، بلکه معتقدند عنوان علمی نباید به آن اتلاق کرده و باعث شد که مورد سوءاستفاده‌ی سودجویان قرار گیرد.

شبه علم چگونه به کسب و کار ما آسیب وارد می‌کند؟

حالا که تفاوت میان علم و شبه علم را بررسی کردیم و پی به تفاوتهای بنیادی این دو مقوله بردیم، شاید برای ما عجیب باشد که برخی از افراد معتبر و موفق در زمینه کسب و کار و تجارت، گاهی فریب برخی موضوعات مربوط به شبه علم را خورده و کسب و کارشان را به مرز نابودی می‌کشانند.

از یک منظر اگر به موضوع نگاه کنیم، متوجه میشویم که خیلی دور از ذهن هم نیست. مدیر یک کسب و کار یا مدیرعامل یک شرکت بزرگ، بصورت جدی باید روحیه و نگاه مثبت‌اندیشی را در خودش بیدار نگه دارد. توضیح این موضوع را میتوان اینگونه ادامه داد که وقتی شرایط کسب و کار سخت میشود، مثبت‌اندیش بودن مدیر مجموعه، یک راهکار به حساب می‌آید تا از ناامید شدن خودش و در نتیجه کل مجموعه‌ی تحت مدیریتش، جلوگیری کند. به اینجای کار که می‌رسیم، خطر شبه علم بیشتر احساس میشود، چون ممکن است برای رهایی از برخی مشکلات، مدیران دست به دامان آن شده و دست آوردهای خودشان را یک به یک بر باد دهند.

البته شاید گاهی خود ما هم که بعنوان مثال از برخی مواد خوراکی دل خوشی نداریم، بسیاری از مقاطع، بدون تحقیق، فریب واژه‌هایی مثل «ارگانیک» یا «صد در صد طبیعی» را می‌خوریم. این مثال هم کمک می‌کند تا بهتر دریابیم زمانیکه خود را در بن بست احساس کنیم، بیشتر در معرض خطر قرار داریم و بیشتر ممکن است فریب شبه علم را بخوریم.

پس اگر بخواهیم بعنوان نتیجه‌گیری این قسمت و اینکه چگونه شبه علم میتواند کسب و کار ما را دچار آسیب کند، چیزی بگوییم، این مطلب خواهد بود که شبه علم جایی میتواند ورود کرده و آسیب‌زا باشد که ما مسیر پیش روی خود را مسدود ببینیم و احساس کنیم تمام راه‌های معمول و معقول را رفته‌ایم و نتیجه‌ای برای ما در بر نداشته و نخواهد داشت. بهتر است در اینگونه مواقع از هرگونه تصمیم شتاب زده بپرهیزیم.

همین الان باور های شبه علم را دور بریزید

در این مقاله هم علم را تعریف کردیم و هم شبه علم. در مورد ویژگی های هر یک صحبت کردیم. در مورد علم و شبه علم، قضیه روشن و بدیهی است. علم به شدت آن ها را محکوم و رد می کند. در واقع تفکر و روش علمی همان سلاح دانایی را در اختیار ما انسان‌ها قرار داده تا به کمک آن از شر خرافات و شبه علم رهایی یابیم. در شناخت علم و غیر علم علاوه بر داشتن تعاریف جامع و مانع، بررسی سیر تحولی آن نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

نویسنده وهاب نادری

من مهندس معدن هستم و با اینکه یک طرح ثبت شده در سازمان نخبگان دارم در حوزه آی تی فعالیت میکنم و مدت ها مدیریت محتوا، تولید محتوا و سئو انجام داده ام.