هنرمندان، سالیان سال در ایران و خیلی از کشورهای جهان، مظلوم واقع شدند؛ چون آثار بی‌نظیری را خلق کردند؛ ولی هیچ سود مادی یا حتی معنوی از این آثار نبردند. حق کپی رایت (Copyright) یا حق نشر با این هدف به وجود آمد که هنرمندان بتوانند از منافع و مزایای آثاری که خلق می‌کنند، بهره‌مند شوند. کپی رایت باعث می‌شود زمان و عمری که هنرمند برای خلق اثرش صرف می‌کند، هدر نرود و موجب افسردگی و سرخوردگی صاحب اثر هنری نشود.
در این مقاله تصمیم داریم در مورد حق کپی رایت ، مزایا و وضعیت کپی رایت در ایران و جهان صحبت کنیم. در صورتی که شما هم تصمیم دارید از آثار هنری که خلق می‌کنید محافظت کنید و جلوی بهره‌برداری غیرقانونی از آثار خود را بگیرید، تا پایان این مقاله با ما همراه شوید.
حق کپی رایت (Copyright) چیست؟
حق کپی رایت که به آن حق نشر یا حق تکثیر هم گفته می‌شود، مجموعه‌ای از حقوق انحصاری است که به پدیدآورنده یک اثر یا ناشر آن تعلق می‌گیرد. حق کپی رایت باعث می‌شود که حقوقی مثل حق نشر، تکثیر، الگوبرداری و حق استفاده از اثر در اختیار مؤلف یا خالق اثر باشد و هیچ کس نتواند بدون اجازه صاحب یا خالق اثر هنری، از آن استفاده یا سوء استفاده کند. معمولاً آثاری مثل کتاب، شعر، فیلم، نقاشی، عکس، اثر فنی یا معماری مشمول حق کپی رایت می‌شوند و صاحبان چنین آثاری می‌توانند از این حق به نفع خودشان و برای جلوگیری از هدر رفتن زحماتشان استفاده کنند.
در واقع حق کپی رایت باعث می‌شود که موارد زیر تنها و تنها به خالق یک اثر تعلق داشته باشد:
- خلق آثار و کارهایی بر مبنای اثر اصلی
- توزیع یا فروش نسخه‌های اثر
- اجاره یا انتقال مالکیت به فرد یا سازمان دیگر
- نمایش اثر یا انجام کار به صورت عمومی
در صورتی که قانون و حق کپی رایت وجود نداشته باشد، تمام موارد بالا بلاتکلیف می‌ماند و هر کسی می‌تواند از اثر خلق‌شده، استفاده یا سوء استفاده کند و از مزایای آن بهره‌مند شود. شاید یکی از دلایل اصلی مشکلات مالی هنرمندان و گمنام ماندن تعداد زیادی از آن‌ها در طول تاریخ، عدم وجود یک قانون محکم و درست و حسابی در زمینه کپی رایت بوده است.
تاریخچه حق کپی رایت در جهان
اکنون که با مفهوم حق کپی رایت آشنا شدیم و دانستیم که ابن حق، چه مسئله‌ای را مد نظر قرار می‌دهد، زمان آن است که با تاریخچه کپی رایت آشنا شویم و ببینیم که این قانون از چه زمانی در جهان و ایران اجرایی شده است.
1. کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری
اولین کنوانسیون برای حمایت از حق کپی رایت ، کنوانسیون برن بود که در سال 1886 میلادی، در شهر برن (کشور سوئیس) و برای حمایت از آثار ادبی و هنری منعقد شد. این کنوانسیون، کشورهای عضو معاهده را ملزم می‌کند که آثار هنری و ادبی هنرمندان سایر کشورهای عضو را مثل آثار هنری هنرمندان تبعه خودشان، مورد حمایت حق کپی رایت قرار دهند.
تاکنون 165 کشور جهان به عضویت کنوانسیون برن درآمده‌اند؛ ولی متأسفانه یا خوشبختانه، کشور ایران هنوز عضو این معاهده نیست و به همین خاطر حق کپی رایت آن‌طور که باید و شاید در کشور ما رعایت نمی‌شود. توجه داشته باشید که تابعیت هنرمند یا صاحب اثر اصلاً اهمیتی ندارد و مهم آن است که اثر هنری، برای نخستین بار در کدام کشور منتشر شود. به عنوان مثال اگر یک ایرانی، اثر خودش را در فرانسه منتشر کند، حق کپی رایت شامل اثر او هم می‌شود؛ چون فرانسه عضو کنوانسیون برن است.
ارتباط ایران و کنوانسیون برن
کشور ایران، عضو کنوانسیون برن نیست و به همین خاطر قانون کپی رایت به شکل درست و منطقی، در کشور ما معنا و مفهوم ندارد. در نتیجه حقوق هنرمندان به خوبی رعایت نمی‌شود و حقوق مادی و معنوی تعداد زیادی از کسانی که کار هنری و خلاقانه انجام می‌دهند، تضییع می‌شود.
البته پیوستن ایران به کنوانسیون برن، مخالفان بسیاری هم دارد. این مخالفان اعتقاد دارند که پیوستن ایران به چنین معاهده‌ای، هزینه‌های گزافی را به دولت و مردم کشورمان تحمیل می‌کند و می‌تواند فرهنگ کشور را با مشکلات مختلف و متعددی روبرو سازد.
2. میثاق جهانی کپی رایت
یکی دیگر از معاهده‌هایی که در زمینه حق کپی رایت منعقد شد، میثاق جهانی کپی رایت نام دارد. این میثاق در سال 1952 و در ژنو سوئیس امضا شد و به همین خاطر به آن میثاق ژنو هم گفته می‌شود. بعضی کشورهای در حال توسعه بر این باور بودند که کنوانسیون برن به گونه‌ای نوشته شده که بیشتر به نفع کشورهای توسعه‌یافته و پیشرفته است. از این رو میثاق جهانی کپی رایت تهیه شد تا کشورهای مختلف بتوانند به یک سری قوانین در زمینه حق تکثیر و نشر پایبند باشند و از تضییع حقوق هنرمندان جلوگیری شود.
3. موافقت‌نامه تریپس (TRIPS) (موافقت‌نامه درباره جنبه‌های مرتبط با تجارت حقوق مالکیت فکری)
موافقت‌نامه تریپس، یک موافقت‌نامه بین‌المللی است که سازمان تجارت جهانی، مدیریت و اجرای آن را بر عهده دارد. این موافقت‌نامه، حداقل استانداردهای جهانی را برای قوانین مربوط به مالکیت فکری تعیین می‌کنند. توجه داشته باشید که موافقت‌نامه تریپس، شامل کشورهایی است که عضو سازمان تجارت جهانی (اصطلاحاً WTO) باشند. موافقت‌نامه مورد بحث در 15 آوریل سال 1994 امضا و از ابتدای سال 1995 وارد فاز اجرایی شد.
تفاوت حق کپی رایت (Copyright) با کپی رایتینگ (Copywriting)
حق کپی رایت مبحثی است که با آثار ادبی، هنری، معماری و غیره در ارتباط است و تمام حقوق مربوط به اثر مثل نشر، الگوبرداری و استفاده از اثر را در اختیار مولف یا پدیدآورنده قرار می‌دهد. با وجود حق کپی رایت، دیگر حقی از خالق یا پدیدآورنده اثر ضایع نمی‌شود و تمام مزایای حاصل از این اثر هنری، به او تعلق می‌گیرد.
این در حالی است که کپی رایتینگ به نویسندگی تجاری مربوط می‌شود. کپی رایتر (کسی که در زمینه کپی رایتینگ کار می‌کند)، از قدرت نهفته در کلمات به گونه‌ای استفاده می‌کند که بتواند مخاطب خودش را متقاعد کند. در واقع کپی رایتینگ، هنر و دانش تولید محتوای تبلیغاتی برای کسب و کارها و بیزینس‌های مختلف به حساب می‌آید.
با توجه به این تعریف، می‌توان فهمید که حق کپی رایت هیچ‌گونه ارتباطی با کپی رایتینگ را نوشتن محتوای تبلیغاتی ندارد. حتی املای این دو کلمه در زبان انگلیسی، از دو ریشه متفاوت است ولی در فارسی، نزدیک به هم نوشته و خوانده می‌شوند.
تاریخچه و وضعیت حق کپی رایت در ایران
ایران به هیچ کدام از معاهدات و موافقت‌نامه‌های بین المللی در حوزه کپی رایت ملحق نشده و به همین دلیل آثار هنری سایر کشورها مورد حمایت دولت ایران نیست و احتمال سوء استفاده از آن وجود دارد. سؤالی که بسیاری از افراد در مورد حق کپی رایت مطرح می‌کنند این است که ایران در حوزه حق نشر و تکثیر چه اقداماتی انجام داده و در چه وضعیتی قرار دارد؟ در ادامه این بخش از مقاله، تصمیم داریم به پاسخ این پرسش بپردازیم:
1. سال 1348؛ سال تصویب قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان
در این قانون آمده است که اگر کسی دانسته یا ندانسته، تمام یا قسمتی از اثری که متعلق به دیگری است را بدون اجازه پدیدآورنده اثر به نام خود یا به نام دیگری (حتی خود شخص پدیدآورنده اثر) منتشر کند، به 6 ماه تا 3 سال حبس محکوم می‌شود.
در همین قانون در مورد ترجمه هم یک ماده وجود دارد. اگر کسی، ترجمه شخص دیگری را بدون اجازه او، به نام خودش منتشر کند، به سه ماه تا یک سال حبس محکوم می‌شود. این قانون یکی از جامع‌ترین قوانینی است که در مورد حق کپی رایت در کشور ما وضع شده است.
2. سال 1352؛ سال تصویب قانون ترجمه و تکثیر کتب، نشریات و آثار صوتی
این قانون هم یکی از قوانین مهم کشور در حوزه حق کپی رایت محسوب می‌شود و با جدیت از مترجمان، ناشران و هنرمندان حمایت می‌کند. به عنوان مثال در ماده نخست این قانون می‌خوانیم:
حق تکثیر یا تجدید چاپ و بهره‌برداری و نشر و پخش هر ترجمه‌ای با مترجم و یا وارث قانونی اوست. مدت استفاده از این حقوق که به وارث منتقل می‌شود، از تاریخ مرگ مترجم سی سال است. حقوق مذکور در این ماده قابل انتقال به غیر است و انتقال‌گیرنده از نظر استفاده از این حقوق قائم مقام انتقال‌دهنده برای استفاده از بقیه مدت از این حق خواهد بود. ذکر نام مترجم در تمام موارد استفاده الزامی است.
کسانی که قانون ترجمه و تکثیر کتب، نشریات و آثار صوتی را زیر پا بگذارند، هم باید خسارت شاکی خصوصی را بپردازند و هم بین 3 ماه تا یک سال، محکوم به حبس می‌شوند.
3. سال 1364؛ قانون مطبوعات
در سال 1364 خورشیدی، قانون مطبوعات به تصویب رسید تا ضمانت اجرای نقض حقوق مؤلف را فراهم کند. در این قانون، مفهوم سرقت ادبی به این صورت تعریف شده است: «نسبت دادن عمدی تمام یا بخش قابل توجهی از آثار و نوشته‌های دیگران به خود یا غیر، ولو به صورت ترجمه».
در سال 1379 یک سری اصلاحات روی قانون مطبوعات صورت گرفت تا مؤلفان، هنرمندان و نویسندگان بتوانند خیلی بهتر و محکم‌تر به حق و حقوقشان برسند. در سال 1386، یک سری مجازات برای کسانی که در امور سمعی و بصری، فعالیت‌های غیرمجاز دارند تعیین شد.
فردی که این قانون را به نحوی زیر پا بگذارد، امکان حبس او از شصت و یک روز تا سه ماه وجود دارد و به پرداخت جزای نقدی بین یک میلیون تا ده میلیون ریال محکوم می‌شود.
4. سال 1379؛ قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه‌ای
در سال 1379 قانون دیگری با عنوان «قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای» در حوزه کپی رایت به تصویب رسید که حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه‌ای را تضمین می‌کند. بر اساس این قانون، حق نشر، عرضه، اجرا و بهره‌برداری مادی و معنوی از نرم افزارهای رایانه‌ای، به پدیدآورنده آن‌ها تعلق دارد.
مواردی که بیان شد، نشان می‌دهد که در کشور ما هم تا حدودی حق کپی رایت وجود دارد؛ ولی هنوز لازم است که خیلی قوی در این زمینه کار شود و اقدامات جدی‌تر برای اجرای قانون کپی رایت صورت گیرد. کسی که این قانون را زیر پا بگذارد، هم باید خسارت شخص متضرر را جبران کند و امکان حبس از نود و یک روز تا شش ماه و جزای نقدی از ده میلیون تا پنجاه میلیون ریال هم برای او وجود دارد.
مزایا و فلسفه حق کپی رایت و اجرای آن در سطح ملی و جهانی
تا به اینجای کار در مورد حق کپی رایت و وضعیت اجرای آن در ایران و جهان صحبت کردیم. اکنون بد نیست که به مزایا و فلسفه اجرای این قانون در سطح ملی و جهانی بپردازیم. می‌خواهیم بدانیم که وجود و اجرای چنین قانونی، چه تبعاتی به همراه دارد.
1. جلوگیری از پایمال شدن حقوق مادی و معنوی افراد هنرمند و خلاق
یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین مزایای حق کپی رایت این است که از حقوق مادی و معنوی افراد خلاق و هنرمند محافظت می‌کند و اجازه نمی‌دهد که آن همه تلاش و کوششی که برای به وجود آوردن آثار هنری صرف می‌کنند، به باد برود. در صورتی که حق کپی رایت نباشد، ارزش هنر و کار هنری از بین می‌رود و دیگر جایگاه و تَشَخُّصی برای خلاقیت باقی نمی‌ماند.
در گذشته که حق کپی رایت وجود داشت و هنرمندان و صاحبان کسب و کارهای هنری، دغدغه وجود چنین قانونی را نداشتند، آثار هنری توسط یک هنرمند تولید و سپس به نام یک دلال هنری روانه بازار و فروخته می‌شد؛ ولی امروز فناوری‌هایی مثل بلاک چین به کمک قانون کپی رایت آمده‌اند و به حفظ اصالت آثار هنری کمک می‌کنند.
2. به وجود آمدن مجازات قانونی برای افراد متقلب و خاطی
در صورتی که مجازات قانونی در کار نباشد، دلالی و فروش غیرقانونی آثار هنری به یک کار پردرآمد تبدیل می‌شود؛ چون بسیاری از مردم به اثر هنری علاقه دارند و دوست دارند که یک اثر هنری اصیل را با قیمتی کمتر از قیمت واقعی آن خریداری کنند. اینجاست که پای دلالان غیرقانونی آثار هنری به میان می‌آیند. آن‌ها آثار هنری تقلبی را به جای اصل به فروش می‌رسانند و درآمد چشمگیری از این کار کسب می‌کنند.
قانون کپی رایت، با ایجاد و اعمال مجازات قانونی جلوی کارهای غیرقانونی در حوزه آثار هنری را می‌گیرد و به صنایع هنری، نظم و انضباط می‌بخشد. خلق یک اثر هنری یک کار ناخودآگاه و دشوار است و زمان و انرژی زیادی از هنرمند می‌گیرد و به همین خاطر لازم است که یک نهاد قانونی، از هنرمندان حمایت کند تا افراد خاطی با دلالی‌های غیرقانونی خود، دسترنج هنرمندان را نابود نکنند.
3. اطمینان هنرمندان از وجود حمایت قانونی و افزایش خلاقیت در وجود آن‌ها
وقتی هنرمندان بدانند که قانون از آن‌ها حمایت می‌کند و اجازه نمی‌دهد که حاصل تلاش شبانه‌روزی آن‌ها پایمال و به نام افراد دیگر ثبت شود، بدون شک به آرامش بیشتری می‌رسند و می‌توانند در این فضای امن، کارهای بهتر و خلاقانه‌تری از خودشان ارائه دهند.
زمانی که پای قانون و حق کپی رایت در میان نباشد، هنرمند مطمئن نیست که اثر هنری که دارد خلق می‌کند، برای او نفع و حاصلی هم دارد یا اینکه به زیان او و نفع دیگران تمام می‌شود. اینجاست که چشمه خلاقیت او دچار اشکال می‌شود و از جوشش بازمی‌ایستد.
وضعیت حق کپی رایت در سوشال مدیا
در این بخش از مقاله می‌خواهیم بدانیم که رسانه‌های اجتماعی مختلف مثل اینستاگرام، یوتیوب و تلگرام چه اقداماتی برای رعایت حق کپی رایت انجام داده‌اند؟
1. اینستاگرام
اینستاگرام، الگوریتم‌های هوش مصنوعی پیشرفته‌ای دارد و به کمک آن می‌تواند رعایت حق کپی رایت را تشخیص دهد. البته کاربران هم می‌توانند عدم رعایت کپی رایت را به مسئولان و کارشناسان این رسانه اجتماعی گزارش دهند. به عنوان مثال اینستاگرام روی موسیقی‌هایی که کاربران، روی ویدیوها قرار می‌دهند خیلی حساس است و محتواهایی که این موضوع را رعایت نکنند، به سرعت شناسایی و حذف می‌کند.
2. تلگرام
حق کپی رایت در تلگرام پیشرفت چندانی نداشته و روند بهبود این وضعیت، به کندی پیش می‌رود. البته پیش از این تلگرام چندین کانال دانلود فیلم به صورت غیرقانونی را فیلتر کرده ولی لازم است اقدامات خیلی بیشتر و گسترده‌تری در این زمینه صورت گیرد.
3. یوتیوب
یوتیوب، بدون شک در بین رسانه‌های اجتماعی، پرچمدار رعایت حق کپی رایت به حساب می‌آید و دارد با تمام قوا برای رعایت قوانین مربوط به کپی رایت تلاش می‌کند تا بتواند از این راه، جلوی ضایع شدن حق هنرمندان و متضرر شدن آن‌ها را بگیرد.
در صورتی که تنها بخشی از محتوایی که در یوتیوب منتشر می‌کنید، مجوز کپی رایت نداشته باشد، محتوای شما حذف می‌شود. یوتیوب می‌کوشد که قانون کپی رایت را در زمینه موسیقی هم رعایت کند.. در صورتی که افراد مختلف، بفهمند که سایر کانال‌ها، بدون داشتن مجوز از آثار آن‌ها استفاده کرده‌اند، می‌توانند به یوتیوب گزارش دهند و جلوی این کار را بگیرند.
ثبت کردن ایده؛ راهکاری حرفه‌ای برای جلوگیری از هدررفت ایده‌های نو و خلاقانه
درست است که کشور ما هنوز به عضویت کنوانسیون برن یا موافقت‌نامه تریپس درنیامده؛ ولی قوانین و مقررات خاص خودش را در زمینه حق کپی رایت دارد و در صورت وقوع سرقت ادبی و هنری، می‌توان اقدامات قانونی لازم را انجام داد. البته در سال‌های گذشته اقدامات خوبی برای جلوگیری از سرقت ایده‌های نو صورت گرفته است. به عنوان مثال با ثبت ایده جدید به صورت قانونی، می‌توانید خیلی راحت از سرقت آن توسط افراد و سازمان‌های دیگر جلوگیری کنید.
از نظر شما عضویت ایران در معاهدات جهانی در حوزه کپی رایت می‌تواند به نفع هنرمندان کشورمان باشد یا به ضرر آن‌ها تمام می‌شود؟ به طور کلی حق کپی رایت چه مشکلات و نواقصی می‌تواند برای هنرمندان داشته باشد؟ از نگاه شما، قانون کپی رایت چه مزایایی دارد؟ لطفاً نظرها و تجربیات خود در زمینه حق کپی رایت را با ما و سایر همراهان همیار آکادمی در بخش دیدگاه‌ها (زیر همین مقاله) به اشتراک بگذارید.
منابع: Vakilsearch / WIPO
سوالات متداول
-
حق کپی رایت که به آن حق نشر یا حق تکثیر هم گفته می‌شود، مجموعه‌ای از حقوق انحصاری است که به پدیدآورنده یک اثر یا ناشر آن تعلق می‌گیرد. حق کپی رایت باعث می‌شود که حقوقی مثل حق نشر، تکثیر، الگوبرداری و حق استفاده از اثر در اختیار مؤلف یا خالق اثر باشد و هیچ کس نتواند بدون اجازه صاحب یا خالق اثر هنری، از آن استفاده یا سوء استفاده کند.
-
حق کپی رایت با آثار ادبی، هنری، معماری و غیره در ارتباط است و تمام حقوق مربوط به اثر مثل نشر، الگوبرداری و استفاده از اثر را در اختیار پدیدآورنده قرار می‌دهد. این در حالی است که کپی رایتینگ به نویسندگی تجاری مربوط می‌شود. در واقع کپی رایتینگ، هنر و دانش تولید محتوای تبلیغاتی برای کسب و کارهای مختلف به حساب می‌آید.
نویسنده
جلال شایان
آدميزاد فقط با آب و نان و هوا نيست كه زنده است. آدم به عشق آدم زنده است. من عاشق نوشتن و خواندنم؛ نوشتن و خواندنی که سایر انسان‌ها را داناتر و تواناتر کند!
تغییر شماره