یکی از مشکلات اصلی تفکر، پیچیدگی و پراکندگی آن است. وقتی می‌خواهیم به یک مسئله فکر کنیم، می‌بینیم که انواع و اقسام افکار، اعداد و ارقام، عواطف و احساسات، خوش‌بینی و بدبینی، منطق و غیره به صورت همزمان به ما هجوم می‌آورند و اصلاً اجازه نمی‌دهند که به درستی به موضوع مورد نظر فکر کنیم و از دل تفکر خود یک نتیجه درست و همه‌جانبه استخراج کنیم. دکتر ادوارد دوبونو با نوشتن کتاب شش کلاه تفکر (Six Thinking Hats) تحولی نوین و اساسی در عرصه تفکر ایجاد کرد و باعث شد که بسیاری از انسان‌ها، تفکر ساختارمند و منظم را یاد بگیرند.

در این مقاله تلاش می‌کنیم خلاصه‌ای جامع و کاربردی از کتاب شش کلاه تفکر ارائه دهیم. با کمک مفاهیم این کتاب، قادر خواهید بود هر مسئله و مشکلی را به شکلی اساسی و درست، تجزیه و تحلیل کنید، جوانب مختلف آن را بسنجید و در نهایت بهترین تصمیم ممکن را بگیرید. اگر می‌خواهید مهارت تصمیم گیری و ایده پردازی خود را بهبود ببخشید، این کتاب، بهترین ابزاری است که در رسیدن به هدف به کمک شما خواهد آمد.

آشنایی با دکتر ادوارد دوبونو، نویسنده کتاب شش کلاه تفکر

تصویری از دکتر ادوارد دوبونو

دکتر ادوارد دوبونو (Edward de Bono) در سیزدهمین روز از ماه مه سال 1923 در مالت به دنیا آمد. او در زمان جنگ جهانی دوم در دانشگاه مالت و در رشته پزشکی تحصیل می‌کرد ولی بعداً به کمک بورس تحصیلی به دانشگاه آکسفورد رفت و با مدرک دکترای فلسفه و مدرک افتخاری در رشته‌های روان‌شناسی و علوم طبیعی از این دانشگاه فراغ التحصیل شد. او به عنوان متفکر و پدر تفکر خلاق در جهان شناخته می‌شود. وی در سال 2021، چشم از جهان فروبست. از نظر ادوارد دوبونو، مهارت فکر کردن، مهم‌ترین مهارتی است که همه انسان‌ها باید به آن مجهز باشند. یکی از دیدگاه‌های مهمی که او دارد این است که تفکر، یک مهارت است و ربطی به هوش ندارد. بنابراین می‌توان فکر کردن را آموخت و آن را تقویت کرد.

او کتاب شش کلاه تفکر را در سال 1985 روانه بازار کرد. این کتاب به قدری جذاب و کاربردی بود که در مدت زمانی کوتاه، نسخه‌های بسیاری از آن فروش رفت و هنوز هم در بسیاری از سازمان‌های بزرگ جهان از جمله مایکروسافت، از تکنیک موجود در این کتاب استفاده می‌شود.

کتاب شش کلاه تفکر می‌تواند مهارت تصمیم گیری افراد را به میزان قابل توجهی ارتقا ببخشد. با مطالعه و بکارگیری آموزه‌های این کتاب می‌توانید جنبه‌های گوناگون یک مسئله را در نظر بگیرید و در نهایت بهترین تصمیم ممکن را اتخاذ کنید. در ادامه، مطالب و نکات مندرج در این کتاب را به صورت مختصر و مفید، مرور و بررسی خواهیم کرد.

منظور از واژه کلاه در کتاب شش کلاه تفکر

مسئله اصلی کتاب شش کلاه تفکر این است که شیوه تفکر روش‌مند و درست را به مخاطب بیاموزد. دکتر ادوارد دوبونو با شناخت درستی که از شیوه تفکر انسان‌ها دارد، به خوبی می‌داند که ما در هنگام تفکر با انواع و اقسام افکار روبرو می‌شویم و به همین خاطر نمی‌توانیم درست بیندیشیم و تصمیم بگیریم. بنابراین نیاز به تکنیکی داریم که به ما اجازه دهد افکار خود خود را دسته‌بندی کنیم و به صورت مجزا به هر کدام از این دسته‌ها بیندیشیم. کتاب شش کلاه تفکر، شش کلاه (منظور از کلاه، مدل فکری است) در اختیار ما می‌گذارد که هر کدام از این کلاه‌ها، نماینده بخش خاصی از افکار ماست.

زمانی که هر کدام از این شش کلاه تفکر را  بر سر می‌گذاریم، در واقع داریم یک مدل خاص فکری را انتخاب می‌کنیم و از پنجره آن مدل فکری به مسئله می‌نگریم. همین کار ساده باعث می‌شود که افکار مختلف ما با هم تداخل پیدا نکند تا بتوانیم در زمان مناسب، از زوایای مختلف به موضوع بنگریم. توجه داشته باشید که ذهن ما نمی‌تواند به طور همزمان در جهات مختلف (مثلا هم در جهت منطق و هم در جهت عواطف و احساسات) حساسیت خودش را به حداکثر برساند ولی اگر بتوانیم ذهن خود را در یک زمان واحد در یک جهت مشخص متمرکز کنیم، قطعاً می‌توانیم حساسیت ذهن خود را در یک جهت مشخص به حداکثر برسانیم.

در کتاب شش کلاه تفکر ، هر کدام نماد چه نوع تفکری است؟

در کتاب شش کلاه تفکر ، آقای ادوارد دوبونو شش کلاه را پیش روی ما می‌گذارد  و هر کدام از کلاه‌ها رنگی دارد (سفید، قرمز، سیاه، زرد، سبز و آبی). اکنون این ما هستیم که برای حل مسئله خود باید یک کلاه خاص را انتخاب کنیم و  روی سر بگذاریم (یعنی باید ذهن خود را تنها روی یک جنبه خاص از مسئله متمرکز کنیم و سایر جنبه‌ها را نادیده بگیریم). در ادامه نقش فکری هر کلاه به صورت مختصر مشخص شده است:

• کلاه سفید: رنگ سفید، تقریباً برای همه ما یک رنگ خنثی، بی‌طرف و عینیت‌گرا است. وقتی این کلاه را بر سر می‌گذاریم، فقط دنبال اطلاعات می‌گردیم.
• کلاه قرمز: کلاه قرمز به شما کمک می‌کند که از زاویه خشم، هیجان و عواطف به قضیه نگاه کنید. در واقع این کلاه، دیدگاه‌های هیجانی را نشان می‌دهد.
• کلاه سیاه: کلاه سیاه، خطرها، مشکلات و مسائل را زیر نظر می‌گیرد و قدرتمندترین کلاه به حساب می‌آید؛ چون کلاهی است که دنبال ریسک‌ها و نقاط ضعف و غلبه بر آن‌ها می‌گردد.
• کلاه زرد: کلاه زرد، نماد مدل فکری آفتابی و مثبت‌نگر است. در واقع وقتی این کلاه را بر سر می‌گذاریم، داریم جنبه‌های مثبت، خوش‌بینانه و امیدوارکننده ماجرا را می‌بینیم.
• کلاه سبز: کلاه سبز، نماد بهار و شکفتن است. پس وقتی این مدل فکری را برمی‌گزینیم، باید اجازه دهیم که خلاقیت ما شکوفا شود و ایده‌های نو و جدید از وجود ما بجوشد.
• کلاه آبی: آبی، همواره نشانه آرامش است و در بحث روانشناسی رنگ هم این مسئله را می‌بینیم. کلاه آبی، نشانه سازمان‌دهی اندیشه، مدیریت فرایند تفکر سازمان‌دهی و کنترل بر نحوه استفاده از سایر کلاه‌هاست.

اکنون زمان آن رسیده است که هر کدام از این شش کلاه تفکر را به صورت جامع‌تر و کامل‌تری مورد  بررسی قرار دهیم:

1. کلاه سفید؛ خنثی و اهل اطلاعات و ارقام

وقتی کلاه سفید را بر سر می‌گذاریم، در واقع شبیه به فردی خنثی، منفعل و کنش‌پذیر عمل فکر می‌کنیم که حواسش به هیچ چیز جز آمار و ارقام و اطلاعات نیست. کلاه تفکر سفید باید کاری کند که ما واقعیت‌ها را بدون هیچ سوگیری و قضاوت و به شکل بی‌طرفانه مورد ارزیابی قرار دهیم. در صورتی که در یک جلسه هستید و می‌خواهید از تکنیک شش کلاه تفکر استفاده کنید، کسی که کلاه سفید را  به سر می‌گذارد، باید آمار و  ارقام و اطلاعات مربوط به موضوع بحث را بیان کند و هیچ‌گونه احساس یا تعصبی از خود به خرج ندهد.

معمولاً کلاه تفکر سفید در آغاز بحث وارد عمل می‌شود و واقعیت‌ها را به سایر اعضای گروه می‌گوید. اگر به صورت انفرادی فکر می‌کنید هم ابتدا آمار و ارقام و اطلاعات مربوط به بحث اصلی را استخراج کنید و از هرگونه جانب‌داری و سوگیری بپرهیزید. در ادامه جمله‌ای از کتاب شش کلاه تفکر را می‌خوانیم:

کلاه سفید برای تولید فکر نیست، نقش بسیار مهم کلاه سفید، تشخیص اطلاعاتی است که ناپیدا و در عین حال ضروری هستند. این کلاه تفکر، ابزارهایی را (مانند تحقیق، بررسی و ارائه پرسش نامه) برای دستیابی به اطلاعات مورد نیاز ارائه می‌دهد.

2. کلاه قرمز؛ نماد عواطف، احساسات و هیجان‌ها

کلاه تفکر قرمز، نماد هیجان‌ها، احساسات و عواطف است. وقتی این کلاه را بر سر می‌گذاریم، در واقع داریم این حق را به خودمان می‌دهیم که بخش عاطفی ذهن خود را آزاد کنیم و عواطفی مثل خشم، عشق، ترس و غیره در قبال آن مسئله را بروز دهیم.

توجه داشته باشید که اگر می‌خواهید تکنیک شش کلاه تفکر را به صورت گروهی پیاده‌ کنید، اصلاً نباید فردی که عواطف و احساسات را بیان می‌کند، توسط دیگران قضاوت شود. او وظیفه دارد که بدون هیچ ملاحظه و پیش‌بینی، هر احساس یا عاطفه‌ای که مد نظر دارد را بیان کند.

نکته‌ دیگری که در مورد استفاده از کلاه تفکر قرمز وجود دارد این است که اصلاً نیازی به توضیح و استدلال در مورد  عواطف نیست. به عنوان مثال اگر می‌خواهید کاری جدید را شروع کنید و دارید از شش کلاه تفکر کمک می‌گیرید، وقتی کلاه قرمز را به سر گذاشتید می‌توانید بدون هیچ دلیلی بگویید: «از انجام این کار می‌ترسم. ممکن است بخشی از پس‌انداز خودم و شغل ثابتم را از دست بدهم.» در کتاب شش کلاه تفکر می‌خوانیم:

کلاه قرمز دربرگیرنده دو طیف احساس است: نخستین طیف، احساسات معمول مانند ترس و نفرت است که دامنه آن‌ها تا حدس و گمان گسترده شده است. دومین طیف، برداشت‌ها و داوری‌های پیچیده‌ای است که با احساسات ادراکی، زیبایی‌شناسانه و دیگر احساساتی که به راحتی قابل توجیه نیستند، توأم می‌باشد.

3. کلاه سیاه؛ مهم‌ترین کلاه از نگاه نویسنده کتاب شش کلاه تفکر

دکتر ادوارد دوبونو در مقدمه شش کلاه تفکر ، نکته جالبی در مورد کلاه سیاه بیان می‌کند که اشاره به آن، خالی از لطف نیست:

برخی کلاه سیاه را به غلط، تفسیر و آن را به کلاه بد تشبیه کرده‌اند. برعکس، کلاه سیاه باارزش‌ترین کلاه و به طور قطع دارای بالاترین کاربرد است. استفاده از این  کلاه به معنای مراقبت و احتیاط است؛ زیرا اشکالات، خطرات و مسائل بالقوه را مطرح می‌کند. با استفاده از این کلاه از بروز خطر برای خودتان، دیگران و جامعه جلوگیری می‌کنید. در واقع کلاه سیاه، به شما کمک می‌کند که خطرات احتمالی را مشخص کنید.

می‌توان گفت که کتاب شش کلاه تفکر ، کلاه سیاه را مبنای تفکر انتقادی می‌داند و کسی که این کلاه را بر سر می‌گذارد باید بحث‌های سایر کلاه‌ها را نقد کند و بگوید که کدام بخش از افکار، با منابع، استراتژی‌ها، اخلاقیات و اهداف ما سازگار نیست.

ممکن است سایر کلاه‌ها، مفاهیمی را مطرح کنند که در نگاه اول خیلی جالب و کاربردی به نظر می‌رسد ولی کلاه سیاه می‌آید و معایب و شکاف‌های موجود در همان افکار را به ما نشان می‌دهد. از این رو است که اگر تکنیک شش کلاه تفکر را به صورت جمعی اجرا می‌کنیم، باید کلاه سیاه را کسی بر سر بگذارد که باتجربه‌تر و دنیادیده‌تر از سایر افراد باشد.

شاید فکر کنید که کلاه سیاه، مثل دست‌انداز عمل می‌کند و جلوی حرکت روبه‌جلو را می‌گیرد ولی اگر دقیق‌تر به قضیه نگاه‌ کنیم، متوجه می‌شویم که با این کلاه، می‌توانیم خیلی زودتر از حرکت کردن، اشکالات کار خود را بفهمیم و جلوی ضررها و زیان‌های احتمالی را بگیریم.

4. کلاه زرد؛ نماد خوش‌بینی و مثبت‌اندیشی

رنگ زرد، همواره تابش مهربان و همه‌گیر خورشید را به ما یادآوری می‌کند و از این رو کلاه زرد در تکنیک شش کلاه تفکر، نمادی از خوش‌بینی و  مثبت‌اندیشی است. وقتی یک موضوع مطرح می‌شود، کلاه زرد وظیفه دارد که ارزش‌ها و منافعی که در دل موضوع نهفته است را شناسایی و استخراج کند.

توجه داشته باشید که کلاه زرد، خوش‌بینی بیهوده به خرج نمی‌دهد؛ بلکه اساس کار آن عقل و منطق است و مزایا و منافع منطقی موضوع را آشکار می‌کند. در واقع عملکرد کلاه سیاه و زرد، عکس هم است. در صورتی که یک ایده خاص در جلسه مطرح شود، کلاه زرد آن را بررسی می‌کند و با دلیل و منطق می‌گوید که چرا ایمان دارد که این ایده به نتیجه می‌رسد و  با موفقیت روبرو می‌شود.

5. کلاه سبز؛ نماینده تام‌الاختیار خلاقیت و ایده‌های نو

طبیعت، مظهر و منشأ تمامی خلاقیت‌هاست و به همین خاطر دکتر ادوارد دوبونو در کتاب شش کلاه تفکر ، کلاه سبز (رنگ سبز، نمادی از طبیعت است) را نماینده افکار نو و خلاقانه معرفی می‌کند و بر این باور است که این کلاه می‌تواند کمی از واقعیت‌های موجود فاصله بگیرد و گزینه‌های خلاقانه و نو را مطرح کند.

زمانی که کلاه سبز را به سر می‌گذاریم، باید تمام نظرها و ایده‌های نو را مطرح کنیم و به خوب یا بد بودن ایده‌ها فکر نکنیم. زمانی که کلاه سبز را از سر برداشتیم، باید از کلاه‌های زرد و سیاه کمک بگیریم تا بتوانیم جوانب مثبت و منفی تمام ایده‌ها را مورد ارزیابی قرار دهیم.

کلاه سبز، تمرکز خودش را روی تغییر و تحول می‌گذارد و از نظرهای کهنه و  قدیمی پرهیز می‌کند تا بتواند روش‌های جدیدتر و بهتر را پیش روی اعضای گروه قرار دهد. در جلسات ایده پردازی، این کلاه نقشی مهم و کلیدی را ایفا می‌کند.

6. کلاه آبی؛ عامل کنترل و سازمان‌دهی فرایند اندیشه و تفکر

کلاه آبی، در جلسات گروهی ایده‌پردازی نقش بسیار مهمی دارد، در ابتدای جلسه پا پیش می‌گذارد و ترتیب استفاده از کلاه‌ها را مشخص می‌کند. در صورتی که این کلاه حضور فعال و جدی داشته باشد، به هیچ عنوان اجازه نمی‌دهد که نظم جلسه به هم بخورد، از مجادله بین اعضا جلوگیری می‌کند و نمی‌گذارد که سایر کلاه‌ها وظیفه خود را به خوبی انجام ندهند.

یکی دیگر از وظایف مهم و اساسی کلاه تفکر آبی این است که اندیشه‌ها، نظرها و عقاید سایر کلاه‌ها را ارزیابی و سازمان‌دهی کند. او هیچ دیدگاهی از خود ارائه نمی‌دهد و تنها روی جمع‌بندی و تهیه گزارش از نشست هم‌اندیشی متمرکز می‌شود.

مزایای بکارگیری تکنیک‎های موجود در کتاب شش کلاه تفکر

بکارگیری تکنیک‌ها و  روش‌های مندرج در کتاب شش کلاه تفکر مزایا و محاسن خاص خود را دارد که در ادامه، تنها به چند مورد از این مزایا اشاره خواهیم کرد:

• تکنیک شش کلاه تفکر می‌تواند همکاری سازنده را به حداکثر و رفتارهای غیرسازنده و زیان‌بخش را به حداقل میزان ممکن می‌رساند.
• با این تکنیک می‌توانیم مسائل، مشکلات و ایده‌ها را به شیوه‌ای درست و ساختارمند بررسی کنیم.
• در صورتی که بتوانیم از این روش به خوبی استفاده کنیم، جلساتی کوتاه‌تر و در عین حال ثمربخش‌تر خواهیم داشت.
• یکی از مهم‌ترین مزایای این شیوه تفکر آن است که تنها به مشکلات و نقاط ضعف نمی‌پردازد؛ بلکه فرصت‌ها و ایده‌های نو و خلاقانه را هم مد نظر قرار می‌دهد.
• به صورت همزمان از زوایای مختلف به موضوع می‌نگرد و اجازه نمی‌دهد که نکته یا دغدغه‌ای در مورد موضوع اصلی پوشیده و پنهان بماند.
• در سایر روش‌های تفکر جمعی ممکن است در طول جلسه هم‌اندیشی، بحث و مجادله شکل بگیرد ولی وجود کلاه آبی در تکنیک شش کلاه تفکر، جلوی مجادلات و بی‌نظمی‌های احتمالی را می‌گیرد.

بهترین ترجمه کتاب شش کلاه تفکر اثر ادوارد دوبونو

اهمیت بالای کتاب شش کلاه تفکر باعث شده است که مترجم‌های خوب و توانمندی، این کتاب را ترجمه و روانه بازار کنند. بهترین ترجمه این کتاب به آقای منصور فلاحتی نوین تعلق دارد و نشر قطره، این ترجمه عالی و اساسی را به بازار کتاب عرضه کرده است. در صورت تمایل به خرید اینترنتی این اثر، کافی است به وب‌سایت نشر قطره مراجعه کنید.

شش کلاه تفکر؛ یکی از بهترین تکنیک های ایده پردازی

تکنیک‌هایی که در کتاب شش کلاه تفکر ارائه می‌شود، می‌تواند مهارت ما در زمینه حل مسئله را به میزان قابل توجهی بهبود ببخشد. در صورتی که دنبال راه حلی مناسب و منطقی برای برطرف کردن یک مشکل هستید یا اینکه می‌خواهید کسب و کار خود را بهبود ببخشید، لازم است از تکنیک‌های ایده‌پردازی کمک بگیرید. خوشبختانه روش شش کلاه تفکر، یکی از بهترین تکنیک های ایده پردازی است و به کمک آن می‌توانید کلکسیونی از بهترین و کارآمدترین ایده‌ها را کشف کنید.

شما از چه تکنیک‌هایی برای ایده‌پردازی استفاده می‌کنید؟ از نظر شما تکنیک شش کلاه تفکر چه مزایا و معایبی دارد؟ شما در هنگام تفکر در مورد یک مسئله خاص، از چه روشی کمک می‌گیرید؟ لطفاً نظرها، پرسش‌ها و پیشنهادهای خود را با ما و سایر همراهان همیار آکادمی در بخش دیدگاه‌ها (زیر همین مقاله) به اشتراک بگذارید.

سوالات متداول

• بهترین ترجمه کتاب شش کلاه تفکر اثر دکتر ادوارد دوبونو کدام است؟

  بهترین ترجمه این کتاب به آقای منصور فلاحتی نوین تعلق دارد و نشر قطره، این ترجمه عالی و اساسی را به بازار کتاب عرضه کرده است.

• مطالعه کتاب شش کلاه تفکر چه کمکی به ما می‌کند؟

  با کمک مفاهیم این کتاب، قادر خواهید بود هر مسئله و مشکلی را به شکلی اساسی و درست، تجزیه و تحلیل کنید، جوانب مختلف آن را بسنجید و در نهایت بهترین تصمیم ممکن را بگیرید. اگر می‌خواهید مهارت تصمیم گیری و ایده پردازی خود را بهبود ببخشید، این کتاب، بهترین ابزاری است که در رسیدن به هدف به کمک شما خواهد آمد.

نویسنده جلال شایان

آدميزاد فقط با آب و نان و هوا نيست كه زنده است. آدم به عشق آدم زنده است. من عاشق نوشتن و خواندنم؛ نوشتن و خواندنی که سایر انسان‌ها را داناتر و تواناتر کند!